Czym jest rynek finansowy ?

Próba jednoznacznego zdefiniowana pojęcia rynku finansowego w praktyce napotyka wiele problemów, gdyż może być on ujmowany z różnych perspektyw. Na gruncie prawym problem ten jest szczególnie widoczny ze względu na przenikanie się płaszczyzny normatywnej oraz ekonomicznej. Czy da się więc jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie: czym jest rynek finansowy?

Rynek finansowy w ujęciu ekonomicznym.

Nauka prawa finansowego jako silnie zakorzeniona w dorobku ekonomii bardzo często korzysta z osiągnięć tej drugiej. Podobna sytuacja ma miejsce właśnie w stosunku do szerokiego pojęcia rynku finansowego. Na gruncie ekonomii w najogólniejszym znaczeniu rynek finansowy jest procesem, w którym dochodzi do wzajemnego odziaływania popytu (czyli potrzeb) oraz podaży (czyli oferowanych usług). Finalnym efektem takiego działania jest ustalenie ceny oraz dojście transakcji do skutku na warunkach określonych przez obie strony. Rynek najprościej jest podzielić na:

– rynek pierwotny – na którym dochodzi do „zakupu” instrumentów bezpośrednio od emitentów, czyli „pierwotnych” sprzedawców np. zakup akcji spółki w nowej emisji

– rynek wtórny – na którym wymiana następuję pomiędzy podmiotami, które nie „wytworzyły” (w języku prawniczym ściślej „nie wykreowały”) danego instrumentu finansowego np. sprzedaż akcji pomiędzy inwestorami indywidualnymi.

Na rynku finansowy najczęstszym „towarem” jest kapitał[1]. Po stronie podaży występują deponenci powierzający swoje środki bankom jak i inwestorzy indywidualni dokonujący zakupu akcji lub innych instrumentów finansowych. Z drugiej strony w ramach rynku finansowego te same podmioty bardzo często występują po stronie popytu.

Kilka przykładów jak wygląda to w praktyce:

1. Klient posiadający gotówkę deponuje ją w banku, który prowadzi jego rachunek bankowy. W takim przypadku ten pierwszy występuję jako podmiot „posiadający” podaż „towaru” w postaci pieniądza. Bank zgłasza popyt na środki, gdyż na ich podstawie udziela kredytów innym uczestnikom systemu.

Z drugiej strony,  gdy bank udziela kredytu ze środków zdeponowanych przez klientów to występuje jak podmiot oferujący podaż „towaru” w postaci kredytu. Kredytobiorca zgłasza natomiast na ten „towar” popyt.

2. Spółka notowania na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie postanowiła przeprowadzić emisję nowych akcji. W tym celu dochowała niezbędnych wymogów formalnych (jak. np. sporządzenie prospektu emisyjnego, podwyższenie kapitału zakładowego spółki). W przypadku dojściu do skutku emisji, spółka oferująca swoje akcje będzie występowała jako podmiot posiadający podaż „towaru” a inwestorzy chcący zakupić akcje będą występowali po stronie popytu.

3.  Inwestor indywidualny A. posiada 10 akcji spółki X. W celu ich zbycia za pomocą firmy inwestycyjnej (maklera) złożył zlecenie sprzedaży papierów wartościowych. Inwestor B zgłosił chęć nabycia wyżej wymienionych akcji i złożył zlecenie kupna. W takim przypadku inwestor A występował po stronie podaży a inwestor B po stronie popyt.[2]

Główną funkcją rynku finansowego jest więc zapewnienie jego uczestnikom odpowiednich warunków do wymiany kapitału. Cały system działa na zasadzie konkurencji z czego wynikają też różne ceny poszczególnych instrumentów finansowych (tj. w skrócie różne ceny „towaru” w postaci kapitału). Najlepiej obrazuje to chyba przykład obligacji, gdzie spółki o wysokiej renomie (jako emitenci) muszą płacić niższe odsetki od oferowanych papierów niż podmioty o gorszej sytuacji rynkowej (np. tzw. „obligacje śmieciowe”). Sam mechanizm ceny sprawuje też funkcję informacyjną wyposażając uczestników rynku w niezbędne wiadomości o zdaniu rynku na temat poszczególnych „towarów”.

Pojęcie normatywne

Pojęcie, jakim jest rynek finansowy, występuje w wielu aktach prawa polskiego oraz europejskiego. Niestety żadna z regulacji nie ustanawia nadrzędnej i jednolitej definicji, co generuje też wiele problemów interpretacyjnych. Najczęściej w praktyce sięga się jednak do pojęcia, którym posługuje się Ustawa o nadorze nad rynkiem finansowym[3]. Wskazuje ona, że „nadzór nad rynkiem finansowym obejmuje”:

– nadzór bankowy

– nadzór emerytalny – tj. nadzór na funduszami emerytalnymi

– nadzór ubezpieczeniowy – obejmujący głównie działalności „firm” ubezpieczeniowych

– nadzór nad rynkiem kapitałowym – na którym działają min. fundusze inwestycyjne oraz firmy inwestycyjne (maklerzy)

– nadzór nad instytucjami płatniczymi – tj. podmiotami, które przed wszystkim organizują systemy płatności kartą

– nadzór nad agencjami ratingowymi

– nadzór nad spółdzielczymi kasami oszczędnościowo-kredytowymi (tzw. Skokami)

Definicję rynku finansowego można więc skonstruować poprzez wskazanie wymienionych segmentów, które podlegają nadzorowi ze strony KNF. Powyższe określenie jest również zgodne z ustawą o Rzecznik Finansowym[4], która również wymienia analogiczne „podmioty” rynku finansowego. Wyżej wskazana definicja nie obejmuje jednak swoim zakresem wszystkich transakcji, które można by określić mianem transakcji finansowych w rozumieniu ekonomicznym. Szereg umów zawieranych w ramach systemu finansowego zostaje zawarty poza obszarem nadzorowanym przez KNF. Tworzą one tzw. „szary rynek” transakcji dozwolonych pod względem prawnym, które są jednak wyłączone spod reglamentacji nadzorcy[5]. 

Pojęcie rynku finansowego na gruncie prawnym ma raczej techniczny charakter oraz ze względu na małą liczbę przepisów wspólnych dla całego systemu nie należy do jego podstawowych pojęć. Wynika to też z faktu, że szeroko pojętego prawa finansowego nie da się zakwalifikować jednoznacznie do żadnej z gałęzi prawa. Tak sama sytuacja ma miejsce w przypadku pojęcia rynku finansowego. Z jednej strony mamy szereg ustaw, które regulują instytucje prawa prywatnego np. umowę rachunku bankowego w Kodeksie Cywilnym. Z drugiej jednak strony wiele przepisów należy do prawa administracyjnego (np. w zakresie postępowania przed KNF) czy też karnego (np. art. 299 Kodeksu karnego, który reguluje odpowiedzialność za tzw. „pranie brudnych pieniędzy).

Złożoność odpowiedzi na pytanie, czym jest rynek finansowy, wynika również z faktu, że nawet gdy podejmiemy próbę podzielenia tego pojęcia na różne segmenty, to jego uczestniczy często działają na różnych obszarach. Przykładowo bank może występować w typowej roli dla siebie roli kredytodawcy a ponadto świadczyć usługi jako firma inwestycyjna (makler), co nakazuje kwalifikować go jako podmiotu rynku bankowego oraz kapitałowego. Przedstawiona wyżej definicja rynku finansowego ma więc raczej charakter funkcjonalny oraz płynny. Próbę zakreślenia ram pojęcia rynku finansowego należy dokonywać więc zawsze z dużą ostrożnością ze względu na dynamiczny i często zmienny charakter regulowanego zjawiska.

Czy obydwie definicje się wykluczają ?

Pomimo, że ekonomiści oraz prawnicy często toczą spory na temat właściwych definicji poszczególnych mechanizm rynkowych to nie sposób nie zauważyć, że obie gałęzie nauki reguluję to samo zjawisko. Ekonomia oraz prawo funkcjonują też w pewnego rodzaju symbiozie. W końcu z jednej strony bez zdarzeń gospodarczych szeroko rozumiane prawo finansowe nie miałoby raczej czego regulować, z drugiej ciężko wyobrazić sobie obrót na rynkach finansowych bez odpowiednich przepisów. Nawet więc gdy ekonomista oraz prawnik mają odmienne zdania co do ścisłego określenia pojęcia rynku finansowego, to raczej należy traktować je jako dwa różne spojrzenia na to samo zjawisko, niż jako wykluczające się poglądy.